โคลงพันท้ายนรสิงห์ถวายชีวิต (พ.ศ. ๒๒๔๙)
โคลงพันท้ายนรสิงห์ถวายชีวิต
สรรเพชรที่แปดเจ้า อยุธยา
เสด็จประพาสทรงปลา ปากน้ำ
ล่องเรือเอกชัยมา ถึงโคก ขามพ่อ
คลองคดโขนเรือค้ำ ขัดไม้หักสลาย
อธิบายศัพท์
ทรงปลา หมายถึง ตกปลา
ประพาส หมายถึง เที่ยวเล่น
ปากน้ำ หมายถึง ปากน้ำเมืองสาครบุรี
ถอดคำประพันธ์
พระเจ้าสรรเพชรที่แปด (สมเด็จพระเจ้าเสือ) แห่งกรุงศรีอยุธยา เสด็จประทับเรือพระที่นั่งเอกไชยประพาส ทรงตกปลาที่ปากน้ำ โดยเรือพระที่นั่งมาถึงตำบลโคกขาม ลำคลองมีความคดเคี้ยวทำให้โขนเรือพระที่นั่งขัดกับกิ่งไม้หักลง
พันท้ายตกประหม่าสิ้น สติคิด
โดดจากเรือทูลอุทิศ โทษร้อง
พันท้ายนรสิงห์ผิด บทฆ่า เสียเทอญ
หัวกับโขนเรือต้อง คู่เส้นทำศาล
อธิบายศัพท์
โขนเรือ หมายถึง ไม้ที่ต่อเสริมหัวเรือให้งอนเชิดขึ้นไป
บท หมายถึง บทบัญญัติ
ถอดคำประพันธ์โคลงพันท้ายนรสิงห์ถวายชีวิต
พันท้ายนรสิงห์เห็นดังนั้นก็ตกใจประหม่าโดดขึ้นจากเรือพระที่นั่ง ร้องกราบทูลขอพระราชทานโทษประหารชีวิตของตนตามกฎมณเฑียรบาลและขอพระกรุณาโปรดให้ทำศาลเพียงตาขึ้น ณ ที่นั้น เอาศีรษะกับโขนเรือพระที่นั่งที่หักลงบวงสรวงไว้ด้วยกัน
ภูบาลบำเหน็จให้ โทษถนอมใจนอ
พันไม่ย่อมอยู่ยอม มอดม้วย
พระเปลี่ยนโทษปลอม ฟันรูป แทนพ่อ
พันกราบทูลทัดด้วย ท่านทิ้งประเพณี
อธิบายศัพท์
ภูบาล หมายถึง พระเจ้าแผ่นดิน
ถอดคำประพันธ์
สมเด็จพระเจ้าเสือทรงพระกรุณาอภัยโทษ แต่พันท้ายนรสิงห์ไม่ยอมรับพระกรุณาเป็นอย่างอื่น กลับว่าให้ตัดศีรษะตนเอง แม้พระองค์จะโปรดให้ปั้นดินเป็นรูปแทนตัวพันท้ายนรสิงห์ขึ้น และให้ตัดรูปหัวดินนั้นเสีย แต่พันท้ายนรสิงห์ทัดทานว่าจะผิดราชประเพณี
ภูมีปลอบกับตั้ง ขอบรร ลัยพ่อ
จำสั่งเพชฆฆาตฟัน ฟาดเกล้า
โขนเรือกับหัวพัน เซ่นที่ ศาลแล
ศาลสืบกฤติคุณเค้า คติไว้ในสยาม
อธิบายศัพท์
กฤติคุณ หมายถึง กิตติคุณ คือ เชื่อเสียงคุณงามความดี
บรรลัย หมายถึง ฉิบหาย วอดวาย ย่อยยับ มอดม้วย
เพชฆฆาต หมายถึง ประหารชีวิต
ถอดคำประพันธ์
สมเด็จพระเจ้าเสือตรัสปลอบเป็นหลายครั้ง พันท้ายนรสิงห์ก็ไม่ยอม ขอให้ทรงทำตามกฏมณเทียรบาล พระองค์ดำรัสสั่งให้เพชฆฆาตประหารชีวิตพันท้ายนรสิงห์แล้วให้ทำศาลเพียงตา โดยให้นำศีรษะพันท้ายนรสิงห์กับหัวโขนเรือพระที่นั่งที่หักไว้ด้วยกัน เพื่อเป็นเกียรติคุณ ไว้เป็นคติของแผ่นดินสยามสืบไป
